Ooit een veelgebruikte luchthaven, inmiddels definitief gesloten. Flughafen Berlin-Tempelhof is één van de drie luchthavens in Berlijn die vervangen gaat worden door een nieuwe luchthaven waar ze al jaren aan bezig zijn. Dit vliegveld zelf is echter al sinds 30 oktober 200 gesloten. Alle activiteiten en taken zijn sindsdien overgenomen door Schönfeld en Tegel, de luchthavens die nog wél open zijn.
Hoe het begon
Zo’n 16 kilometer van Berlijn vandaan, in het zuidoosten, ligt Johannisthal. Dit was vroeger eigenlijk niet meer dan een veld dat al vanaf het begin van de twintigste eeuw gebruikt werd als vliegveld. Sterker nog, het is voor de geschiedenis van de luchtvaart haast een heilige plek. Kenners wijzen Johannisthal namelijk aan als de plaats waar in Duitsland de grote luchtvaart is ontstaan en ontwikkeld. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het precies deze plaats was waar, kort na de Eerste Wereldoorlog, de eerste commerciële vlucht vertrok. Deze ging overigens richting Weimar. Begin jaren twintig van de vorige eeuw verloor de plek haar nut en functie echter omdat men besloten had om een nieuw vliegveld te bouwen, veel dichter bij de stad zelf. Dit werd ontwikkeld op het Tempelhofer Feld, wat voorheen voornamelijk gebruikt werd voor evenementen en militaire parades. Op zondag trok de bevolking er massaal heen om te picknicken of te sporten. Er werd in 1830 zelfs een paardenrenbaan aangelegd. Overigens was ook dit veld niet volledig onbekend met vliegtuigen. Er had in 1909 namelijk al een vliegdemonstratie plaatsgevonden door één van de grote vlieghelden uit de geschiedenis: Orville Wright.
In het jaar 1922 werd het grasveld echter volledig klaargemaakt om als vliegveld te gaan gebruiken. Dat betekent dat er rondom het veld, aan drie kanten, een verharde taxibaan werd aangelegd. Het eerste gebouw dat hier kwam, werd in 1924 gebouwd en stond op het noordelijke deel van het gebied. Het was een lang en laag gebouw wat vooral gebruikt werd om de passagiers te ontvangen en te laten wachten. Enkele jaren later werd het echter al vervangen omdat er een grote terminal was gebouwd, dat veel moderner was. De terminal beschikte zelfs over verschillende dakterrassen en een restaurant. Dit alles was voor het publiek toegankelijk. Dat werd het begin van een luchthaven die bijna 100 jaar later weer gesloten werd. Overigens stond Tempelhof ook nog eens aan de basis van een nieuwe vliegmaatschappij, Luft-Hansa, die in 1926 werd opgericht. In die jaren vlogen er 32.000 passagiers per jaar vanaf het vliegveld waarmee het één van de drukste vliegvelden van Europa was.
Steeds groter
Het succes van de luchthaven zorgde er uiteraard voor dat deze steeds groter en groter werd. Waar er in 1926 jaarlijks nog 32.000 passagiers te noteren waren, was dat aantal tien jaar later al 220.000! Tempelhof had zo’n tien vluchten per dag en was daarmee het drukte vliegveld ter wereld, voor luchthavens in Londen, Parijs en Amsterdam. In 1936 werd vervolgens besloten om het vliegveld volledig te herbouwen. Daar waren verschillende redenen voor. Zo bleef het luchtverkeer toenemen en daarnaast was het ook een politieke beslissing. De Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij kwam in 1933 aan de leiding en vond vliegen politiek gezien erg belangrijk en zelfs essentieel als het ging om wat ze als land wilden uitstralen. De gedachte was eenvoudig: de hoofdstad van het rijk moest en zou beschikken over een staatsvliegveld.
1 april 1939 werd het volledig vernieuwde Tempelhof geopend. Het was een onderdeel van het plan van Hitlers Derde Rijk en het was dan ook Albert Speer, die bekend stond als nazi-hofarchitect, die het vliegveld ontwierp. Het plan voor het vliegveld was overigens voor een groot gedeelte gebaseerd op gedachten en visie van Hitler zelf. Het plan was dat Berlijn uiteindelijk omgedoopt zou worden in Germania wanneer het derde rijk voltooid zou zijn. De hoofdstad moest de spil van het rijk worden en daarin speelde het vliegveld uiteraard een zeer belangrijke rol. Speer zorgde ervoor dat er in de stad een lange as van zeven kilometer kwam die van noord naar zuid liep. Precies langs deze as werden allerlei belangrijke gebouwen geplaatst zoals ministeries en andere representatieve gebouwen. De climax van het plan werd een 290 meter hoge koepelvormige hal. Het was oorspronkelijk de bedoeling dat ook Tempelhof deel uit zou gaan maken van deze as. Helaas lag het vliegveld echter niet direct aan de as.
Bijzonder was de snelheid waarmee het plan uiteindelijk werd uitgevoerd. Al in 1937 was de structuur volledig voltooid. Dat was, zeker voor die tijd, ongekend snel. Er werden aan de landzijde gebouwen van gewapend beton gebouwd die vervolgens werd afgewerkt met gevelelementen van steen. Aan de luchtzijde werd er gekozen voor een metalen constructie in het centrale gedeelte. Deze zorgde ervoor dat het voor een groot gedeelte overdekt was, wat in die tijd zeer vooruitstrevend was. Het bood voor vliegtuigen de mogelijkheid om droog te staan en ook nog eens vlak bij de terminal. Het maakte het alleen maar eenvoudiger voor passagiers om het vliegtuig in en uit te kunnen gaan. Aan de landzijde van het gebouw werden veertien grote trappenhuizen gebouwd. Je kon ook naar de bovenkant, waar plaats was voor ruim 60.000 mensen die vanaf die plaats vliegshows konden bekijken. Dat is echter bij plannen gebleven, aangezien er in werkelijkheid nooit zo’n show is geweest.
Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog veranderde alles. Het gebouw is bijvoorbeeld nooit volledig afgerond aangezien de werkzaamheden in 1943 werden gestaakt. Het vliegveld deed tijdens de oorlog vooral dienst als militair vliegveld en de Duitse Luchtmacht maakte er dan ook veelvuldig gebruik van. Er was een ondergrondse bunker aanwezig die door de Wehrmacht ingericht werd als filmarchief. Toen er in 1945 brand ontstond door gevechten met Russische troepen, is deze bunker volledig vernield.
Een ander bijzonder gegeven van dit vliegveld is dat het oorspronkelijk werd gebouwd in ingericht met de bedoeling om het te gebruiken tot het jaar 2000. De vluchtcapaciteit van het vliegveld was 30 keer meer dan dat van andere vliegvelden in die tijd en het is één van de grootste gebouwen in Europa. Er is in de wereld geen enkel ander, in de laatste 60 jaar onaangetast, vliegveld te vinden dat zo groot is als Tempelhof. Daarom wordt het vaak ook aangewezen als de oorsprong van de groei van de burgerluchtvaart. Na de Tweede Wereldoorlog werd het vliegveld door de Amerikanen gerepareerd waarna ze het herbouwden.
Luchtbrug
Na de oorlog blokkeerde de Sovjet-Unie West-Berlijn. Tempelhof speelde in deze periode een belangrijke rol omdat het gezien werd als het eindpunt van de zogeheten Berlijnse luchtbrug van de geallieerden. De enige manier om in dit gedeelte van Berlijn te komen, was via de luchtroutes en dus was Tempelhof gigantisch belangrijk. Maar liefst 320 dagen lang gebruikten de geallieerden het vliegveld voor het aanvoeren van voedsel, medicijnen en andere eerste levensbehoeftes voor de mensen die in dit gedeelte van Berlijn woonden. Het was zelfs zo druk dat er periodes waren waarin er om de 26 seconden een nieuw vliegtuig landde. Daarbij werd er gebruik gemaakt van nieuw aangelegde betonnen landingsbanen.
Het imago van de Tempelhof werd dankzij deze activiteiten flink opgekrikt. Er werd geen nazi-sticker meer op het vliegveld geplakt, maar juist een heel positief imago. Dat was wellicht ook de reden dat men in 1951 besloot om het ronde plein voor het vliegveld Platz der Luftbrucke te noemen. Er werd ook een monument gebouwd ter herdenking aan degenen die tijdens de blokkade waren gestorven. Vanaf dat moment gingen er ook weer steeds meer passagiers via deze luchthaven vliegen.
Latere ontwikkelingen
In de jaren zestig van de vorige eeuw vond er een grote renovatie plaats en daarna werd de centrale vertrekhal opengesteld voor publiek. Het vliegveld werd gezien als een vluchtweg naar de Westerse wereld en het was voor veel vluchtelingen die uit de DDR afkomstig waren de enige manier om naar West-Duitsland te reizen. Over land bestond er namelijk de kans dat je bij het passeren van de grens met Oost-Duitsland gearresteerd zou worden. Vanaf dat moment ontstonden er overigens ook steeds meer problemen. De lengte van de landingsbanen bleek niet voldoende te zijn en ook de technische capaciteit schoot tekort. Daar kwam nog eens bij dat er steeds meer klachten van omwonenden kwamen vanwege vervuiling en geluidsoverlast. In 1970 opende de hoofdstad van Duitsland vervolgens een ander internationaal vliegveld, tien kilometer bij Tempelhof vandaan: luchthaven Berlin-Tegel. Deze nam direct al veel vluchten over. Toen de Berlijnse muur eind jaren 80 van de vorige eeuw viel, kende Tempelhof een flinke opleving. Er kwamen weer meer vluchten vooral omdat het vliegveld vlakbij het nieuwe centrum van de stad lag.
Sluiting
Hoewel het aantal passagiers ook bleef stijgen, besloot de senaat van de stad toch dat het vliegveld in 2004 gesloten zou gaan worden. Men wilde alle luchtvaartactiviteiten gaan concentreren op luchthaven Schonefeld. Deze zou dan ook behoorlijk uitgebreid gaan worden. De luchtvaartmaatschappijen die op Tempelhof actief waren dienden protest in en waren zo in staat om de sluiting keer op keer uit te stellen. Overigens was bondskanselier Angela Merkel ook een tegenstander van sluiting, zij vond dat Tempelhof uitstekend dienst kon doen als zakenluchthaven. Uiteindelijk leidde het ertoe dat er voor de inwoners van Berlijn een referendum werd uitgeschreven over het al dan niet sluiten van Tempelhof. Dat gebeurde in 2008. Ruim 60% van de inwoners van de stad stemden tegen de sluiting. Vanwege een te laag opkomstpercentage kon het besluit echter niet worden teruggedraaid en viel het doek definitief voor Tempelhof. Vanaf 1 november 2008 werd het vliegveld definitief gesloten. Nog steeds is niet bekend wat de plannen zijn met het terrein, al lijkt het voorlopig dienst te doen als stadspark. In 2014 waren er nog plannen om het terrein te bebouwen maar door middel van een referendum werd dit tegengehouden. Dit keer was de opkomst overigens wél voldoende.